WIZJA SAMORZĄDNEJ RZECZYPOSPOLITEJ

Wśród przedsięwzięć, które przez 45 lat wyszły nam „prawie dobrze” należy z całą pewnością wymienić polskie samorządy. Wśród naszych członków jest bardzo wielu ludzi zaangażowanych w tą dziedzinę życia społecznego i aktywnie w niej uczestniczących. Być może jest to swoisty efekt „solidarnościowego DNA” (zamiłowania do demokratycznych rozstrzygnięć) kolejnych pokoleń działaczy, a może coś bardziej złożonego, jednak trzeba przyznać, że to gminy: miejskie, wiejskie w znacznej mierze urządzają nam warunki życia, a my mamy wpływ na to kto zasiada w ich ławach. Pamiętacie pierwsze wybory samorządowe, te z 27 maja 1990 roku? Prawie wszędzie wygrały je Komitety Obywatelskie, których trzon stanowili działacze NSZZ”S”. Wygrały, ponieważ podeszliśmy do nich poważnie, z zaangażowaniem. Komitety Obywatelskie zdobyły ponad 53 proc. oddanych głosów. Był to wynik rekordowy, którego nie udało się powtórzyć żadnej innej formacji w historii wyborów po 1990 r.!

Wtedy było jeszcze mnóstwo ludzi pamiętających tamten absolutnie pierwszy w „bloku socjalistycznym” program Solidarności z 1981 r. Nie, nie pamiętaliśmy szczegółów – pamiętaliśmy ideę i dlatego się udało. Dziś chcę przypomnieć to absolutnie wyjątkowe w naszej solidarnościowej historii wydarzenie, ponieważ mamy się czym szczycić, a trochę zapomnieliśmy… Przyznacie.

TAK BYŁO

 Program „Samorządna Rzeczpospolita”, uchwalony w październiku 1981 roku na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, stanowi jeden z najważniejszych dokumentów w historii Polski XX wieku. Nie był on jedynie zbiorem postulatów związkowych, ale kompleksową wizją nowego państwa, głęboko konkurującą z modelem ustrojowym podtrzymywanym przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR). Wyrastając poza tradycyjną formułę związku zawodowego, „Solidarność” stała się masowym ruchem społecznym, który rościł sobie prawo do wypowiadania się w imieniu interesu ogółu.   Samo miejsce i czas uchwalenia programu miały wymiar symboliczny. I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”, który obradował w gdańskiej Hali Olivia w dwóch turach, od 5 do 10 września oraz od 26 września do 7 października 1981 roku, był kulminacją trwającego od 1980 roku procesu wyłaniania władz związku. Zjazd, w którym uczestniczyło 896 demokratycznie wybranych delegatów reprezentujących 9,5-milionowy ruch, był postrzegany jako „wielkie święto demokracji i wolnych mediów”, bezprecedensowe za Żelazną Kurtyną. W niedemokratycznym państwie, hala Olivia stała się na moment demokratycznym parlamentem, gdzie ponad 50% delegatów legitymowało się wyższym wykształceniem, a w ich gronie znajdowali się także członkowie PZPR, Stronnictwa Demokratycznego oraz Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. To unikalne zgromadzenie, będące świadectwem potężnej siły społecznej, przygotowało całościowy projekt reform państwa, którego głównym twórcą był Bronisław Geremek.  

Od 21 postulatów do wizji ustrojowej

Program „Samorządna Rzeczpospolita” stanowił dojrzałe rozwinięcie idei, które po raz pierwszy ujawniły się w 21 Postulatach Gdańskiego MKS. Początkowe żądania z 1980 roku były odpowiedzią na bezpośredni kryzys społeczno-gospodarczy i obejmowały zarówno kwestie pracownicze (podwyżki, wolne soboty, prawo do strajku), jak i polityczne (wolne związki zawodowe, uwolnienie więźniów politycznych, wolność słowa). W miarę wzrostu i konsolidacji ruchu, jego postulaty uległy fundamentalnej transformacji. Zbiór reaktywnych żądań, mających na celu rozwiązanie doraźnych problemów, przekształcił się w proaktywny, całościowy projekt reformy państwa.   Ta zmiana charakteru ruchu, od syndykalistycznego do politycznego, była jednym z kluczowych procesów, które doprowadziły do powstania programu. „Solidarność” z początkowego ruchu protestu ewoluowała w alternatywną siłę polityczną, która świadomie podjęła się zadania sformułowania koncepcji ustrojowej, stanowiącej faktyczną konkurencję dla monopolistycznej władzy PZPR. Program „Samorządna Rzeczpospolita” był formalnym potwierdzeniem tej ewolucji, przedstawiając spójną koncepcję „trzeciej drogi rozwoju”, która łączyła w sobie elementy idei lewicowych i prawicowych. W ten sposób związek, który narodził się ze strajku robotniczego, zyskał status podmiotu zdolnego do prezentowania wizji przyszłości całego narodu, wykraczającej daleko poza partykularne interesy pracownicze.  

Atmosfera I Krajowego Zjazdu Delegatów

I Krajowy Zjazd Delegatów „Solidarności” był wyjątkowym doświadczeniem demokracji w państwie totalitarnym. Obrady, choć chaotyczne i przedłużające się ze względu na brak ukształtowanej kultury politycznej, były manifestacją głębokiego pragnienia wolności i samoorganizacji. Jak wspominał jeden z delegatów, Zbigniew Romaszewski, czuł się on „jak w 1918 r., w pierwszym polskim parlamencie”, gdzie „wszyscy chcieli się wygadać po 40 latach milczenia”. Pomimo trudności, demokratyczne procedury, w tym liczne poprawki i głosowania, ostatecznie doprowadziły do przyjęcia programu i wielu innych kluczowych dokumentów.   Wśród tych dokumentów znalazło się „Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej”, które stało się jednym z najbardziej prowokacyjnych aktów zjazdu. Było to bezpośrednie wezwanie do solidarności z robotnikami innych krajów bloku wschodniego walczących o niezależne związki zawodowe. Reakcja władz radzieckich była natychmiastowa i skrajnie wroga. Sekretarz Generalny KPZR, Leonid Breżniew, uznał „Posłanie” za dokument „prowokacyjny i niebezpieczny”, który mógł aktywizować „grupki różnego rodzaju odszczepieńców” i zaowocować zamieszkami w krajach socjalistycznych. Radziecka machina propagandowa, za pośrednictwem oficjalnego organu KC KPZR, dziennika „Prawda”, oskarżyła „Solidarność” o bycie „antysocjalistycznym zbiorowiskiem” i narzędziem „sił kontrrewolucyjnych”. To „Posłanie” odegrało istotną rolę w dalszej eskalacji konfliktu i stało się jednym z bezpośrednich pretekstów dla Moskwy do wywierania nacisku na władze PRL.  

Koncepcja i główne założenia

Program „Samorządna Rzeczpospolita” opierał się na trzech kluczowych ideach: najszerzej pojętej samorządności, podmiotowości jednostki i społeczeństwa, a także na gospodarczej koncepcji „trzeciej drogi”, stanowiącej alternatywę zarówno dla centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej, jak i dla kapitalizmu. Głównymi postulatami programu było utworzenie samorządów pracowniczych w zakładach pracy oraz samorządów terytorialnych, co miało na celu decentralizację władzy i przekazanie jej w ręce obywateli. Idea samorządności była bezpośrednim przeciwieństwem scentralizowanego i hierarchicznego modelu państwa komunistycznego, w którym wszelkie decyzje zapadały w partyjnych centralach.  

Postulaty polityczne i społeczne

Postulaty programu wykraczały daleko poza tradycyjne, ekonomiczne żądania związków zawodowych. Obejmowały one szeroki zakres reform politycznych i społecznych, mających na celu zbudowanie sprawiedliwego i demokratycznego społeczeństwa.   Związek domagał się przestrzegania wolności słowa, druku i publikacji, zniesienia represji wobec niezależnych wydawnictw oraz zagwarantowania dostępu do mediów dla wszystkich wyznań. W sferze społecznej program przewidywał głębokie zmiany w funkcjonowaniu państwa opiekuńczego. Obejmował on m.in. postulat uniezależnienia Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz inicjowanie rozwoju usług domowych dla osób starszych i niepełnosprawnych.   Program kładł nacisk na solidarność międzyspołeczną, proponując tworzenie w ramach związku tzw. „pogotowia pomocy zimowej”, które miało za zadanie dbać o zaopatrzenie w żywność i opał dla osób bezbronnych wobec zimy, pomagać w transporcie do lekarzy i szkół oraz organizować dystrybucję pomocy zagranicznej. W tej części programu wyraźnie widać koncepcję subsydiarności, zgodnie z którą silne Komisje Zakładowe miały wspierać rozwój samorządów lokalnych i lokalnych stowarzyszeń, delegując na nie część zadań społecznych.   Kluczowe postulaty programu „Samorządna Rzeczpospolita”  

Zasady ekonomiczne i reformy gospodarcze

Wizja gospodarcza programu była próbą wyjścia z głębokiego kryzysu, który doprowadził do strajków w 1980 roku. Program zakładał kolektywne przeciwdziałanie spadkowi produkcji, proponując ograniczenie inwestycji i skierowanie zaoszczędzonych materiałów do istniejących już zakładów. Jednocześnie postulował wykorzystanie zbędnych zapasów materiałów i maszyn poprzez ich sprzedaż za granicę lub odsprzedaż prywatnym zakładom w kraju. Ta pragmatyczna, rynkowa logika była w ostrym kontraście do dominującego modelu gospodarki centralnie planowanej. Postulaty te, w połączeniu z wezwaniem do pełnej informacji o sytuacji gospodarczej i umożliwieniem publicznej dyskusji, stanowiły de facto próbę odebrania partii monopolu na zarządzanie państwem i wprowadzenia rozwiązań rynkowych, zarządzanych oddolnie.  

Władze PZPR z zaskoczeniem przyjęły powstanie „Solidarności”, które naruszyło ich dotychczasowy monopol władzy. W kierownictwie partii panował chaos i brak spójności co do strategii wobec związku. Istniały dwie główne koncepcje: pierwsza, reprezentowana przez ówczesnego I sekretarza Stanisława Kanię, zakładała radzenie sobie ze związkiem poprzez naciski polityczne, odrzucając rozwiązanie siłowe; druga, dogmatyczna, opowiadała się za szybką i brutalną likwidacją „Solidarności”. Propaganda komunistyczna konsekwentnie budowała narrację, że działalność związku prowadzi do chaosu i pogłębiania kryzysu w kraju, co w pewnym stopniu znajdowało potwierdzenie w obawach społeczeństwa.  

Reakcja międzynarodowa

Zdecydowanie bardziej jednoznaczna była reakcja ze strony Związku Radzieckiego. Uchwalone na I Zjeździe „Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej” zostało natychmiast uznane za dokument „prowokacyjny i bezczelny” w stosunku do państw socjalistycznych, nawołujący do walki z ustrojem. Media radzieckie, takie jak „Prawda”, oskarżyły zjazd o bycie „schadzką etatowych pracowników aparatu ‘Solidarności’, przedstawicieli sił kontrrewolucyjnych”. Breżniew w rozmowie telefonicznej z I sekretarzem KC PZPR Stanisławem Kanią, instruował go, że konieczne jest danie „godnego odporu” temu „prowokacyjnemu wybrykowi”. Aktywizacja radzieckiej machiny propagandowej, organizowanie wieców protestacyjnych w ZSRR oraz innych państwach bloku, a także jawne poparcie dla twardogłowego skrzydła PZPR, stanowiły wyraźny sygnał, że Moskwa nie zamierza tolerować dalszej radykalizacji polskiego ruchu.  

Analiza programu „Samorządna Rzeczpospolita” oraz reakcji na jego przyjęcie pozwala stwierdzić, że konfrontacja z reżimem była praktycznie nieunikniona. Program nie był dokumentem reformatorskim w ramach istniejącego systemu; był całościowym projektem, którego realizacja wymagałaby fundamentalnej zmiany ustrojowej i odebrania PZPR monopolu na władzę i zarządzanie państwem. Tak radykalna wizja, połączona z bezpośrednim wezwaniem do solidarności robotniczej w całym bloku wschodnim, postawiła władze komunistyczne przed dylematem: zaakceptować demontaż systemu lub go brutalnie stłumić. W warunkach ówczesnej geopolityki i dogmatycznej postawy władz w Moskwie, próby pacyfikacji były jedynym możliwym dla nich rozwiązaniem. Wprowadzony 13 grudnia 1981 roku stan wojenny stanowił tragiczną, ale z ich perspektywy logiczną konsekwencję rewolucyjnego programu „Solidarności”.  

Po stanie wojennym

Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku było próbą złamania kręgosłupa „Solidarności” i stłumienia dążeń do wolności. Reżimowi Jaruzelskiego udało się zlikwidować jawne struktury związku, a wielu jego działaczy trafiło za kraty lub na emigrację. Chociaż ruch przeszedł do podziemia, jego charakter uległ głębokiej przemianie. Z masowego i rewolucyjnego ruchu społecznego, „Solidarność” zmieniła się w elitarny, a po 1986 roku w reformistyczny ruch konspiracyjny, co doprowadziło do stopniowego usuwania najbardziej rewolucyjnych elementów z jej programu. Te zmiany miały kluczowe znaczenie dla przyszłych negocjacji i kształtu transformacji ustrojowej.  

Zniekształcanie wizji

Jednym z najbardziej znamiennych aspektów dziedzictwa programu „Samorządna Rzeczpospolita” jest fakt, że jego wizja nie została zrealizowana po 1989 roku. Zamiast „trzeciej drogi”, będącej syntezą idei lewicowych i prawicowych, Polska przyjęła model transformacji oparty na neoliberalizmie. Istnieją dwa główne czynniki, które wyjaśniają tę dyskrepancję:  

• Zmiana charakteru „Solidarności”: Ruch, który wyłonił się w 1989 roku, był już ruchem elitarnym i reformistycznym, a jego program uległ znaczącej modyfikacji w stosunku do rewolucyjnej wizji z 1981 roku.  
• Kompromis Okrągłego Stołu: Jednym z „milczących warunków” kompromisu było przeobrażenie członków dawnego aparatu PZPR w nową klasę posiadaczy, powiązanych z aparatem państwowym. To doprowadziło do powstania systemu oligarchicznego, charakteryzującego się politycznym klientelizmem i korupcją.  

Idea powszechnej samorządności i dobra wspólnego, będące centralnymi punktami programu z 1981 roku, stały w sprzeczności z interesami tej nowej elity kapitalistycznej, której pozycja społeczna opierała się na naruszaniu tych wartości. Z tego powodu, jak podają źródła naukowe, pierwotne idee Solidarności zniknęły z polskiego dyskursu publicznego w latach 90..  

---

Mimo porzucenia jego kluczowych założeń w procesie transformacji, program „Samorządna Rzeczpospolita” pozostaje świadectwem epoki i potężnym dokumentem historycznym. Jest to zapis aspiracji milionów Polaków, którzy w 1981 roku dążyli do stworzenia sprawiedliwego i demokratycznego państwa. Z dzisiejszej perspektywy, jego wizja może wydawać się utopijna, co wynika z braku dojrzałej refleksji na temat zmiany systemowej w warunkach dominacji emocji i presji politycznej.    

Program „Samorządna Rzeczpospolita” był czymś więcej niż zbiorem postulatów związkowych; stanowił monument polskiej myśli politycznej w epoce komunizmu. Był to kompleksowy i spójny projekt budowy demokratycznego, sprawiedliwego i zdecentralizowanego państwa, opartego na zasadach solidarności i subsydiarności. Jego przyjęcie na I Krajowym Zjeździe Delegatów, który sam w sobie był bezprecedensowym aktem demokracji, stanowiło polityczny punkt bez powrotu, prowokując jawną wrogość ze strony Związku Radzieckiego i doprowadzając do wewnętrznego chaosu w PZPR. Wizja ta była zbyt radykalna, by mogła zostać zrealizowana w ramach ówczesnego ustroju, co uczyniło konfrontację z reżimem nieuchronną.

Choć program został brutalnie stłumiony w wyniku stanu wojennego i ostatecznie porzucony po 1989 roku na rzecz modelu neoliberalnego, jego znaczenie historyczne jest niepodważalne. Stanowi on świadectwo aspiracji narodu do samostanowienia i solidarności, które, choć nie znalazły pełnej realizacji, miały trwały wpływ na polską tożsamość i pamięć zbiorową. Idei „Samorządnej Rzeczypospolitej” z 1981 roku nie da się już traktować jako aktualnego projektu politycznego, jednak jej analiza pozostaje kluczowa dla zrozumienia dynamiki polskiej transformacji oraz wyzwań, z jakimi społeczeństwo mierzy się do dziś.

Redaktor